Η αυτόνομη ιστορία της σημερινής Γορτυνίας ξεκινά με την ίδρυση της Μονής Φιλοσόφου, η οποία χαρακτηρίζεται και ως “η αρχόντισσα του φαραγγιού”, επειδή δεσπόζει του ομορφότερου τμήματος του φαραγγιού (Μονόπορη), στην δυτική πλευρά του Λούσιου, 11 χλμ. νοτιοδυτικά της Δημητσάνας και περίπου 86 χλμ. από την Τρίπολη. Στη Μονοπόρη υπήρχαν σπήλαια και σειρά ασκηταριών που καταστράφηκαν από τις επιδρομές των Σλάβων τον 7ο και 8ο αιώνα.
Η μονή είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου και πανηγυρίζει στην απόδοση της εορτής, δηλαδή στις 23 Αυγούστου. Αποτελείται από δύο κτιριακά συγκροτήματα: την παλαιά μονή, η οποία φέρει κατά την λαϊκή παράδοση και το ιστορικό όνομα “Κρυφό Σχολειό” και από την νέα. Και οι δύο βρίσκονται στη δεξιά παρόχθια πλευρά του Λουσίου ποταμού και απέχουν μεταξύ τους 500 περίπου μέτρα.
Η παλαιά μονή Φιλοσόφου είναι η πλέον ιστορική και παλαιά μονή της Αρκαδίας και αποτελεί ένα από τα αρχαιότερα βυζαντινά μνημεία της Ελλάδας εν γένει. Ιδρύθηκε το 963 επί Νικηφόρου Φωκά από τον Ιωάννη Λαμπαρδόπουλο εκ Δημητσάνας, τον επονομαζόμενο «φιλόσοφο», ο οποίος είχε διατελέσει ως γραμματέας («Πρωτοκρίτης») του αυτοκράτορα. Από το προσωνύμιό του πήρε και η μονή το όνομά της.
Πρόκειται για σταυροπηγιακή μονή. Λαξευμένη εντός φυσικής κοιλότητας-σπηλαίου μήκους 128 μέτρων και πλάτους 0.6-8μ, ριζωμένου στους πρόποδες ενός απόκρημνου βράχου, σε ύψος 200 περίπου μέτρων πάνω από την κοίτη του Λουσίου, το υψόμετρο της μονής ανέρχεται περίπου στα 500 μέτρα. Επιβλητικό και κακοτράχαλο απλώνεται το τοπίο στα πόδια της ως την κοίτη του ποταμού.
Ως τις μέρες μας διατηρείται μόνο ένα μικρό εκκλησάκι Βυζαντινής τεχνοτροπίας του 10ου αιώνα με αξιόλογες τοιχογραφίες. Πρόκειται για ναό εγγεγραμμένο τετράστηλο σταυροειδή με οκτάπλευρο τρούλο. Από την υπόλοιπη μονή σώζονται μόνο ερείπια κελιών και άλλων κτισμάτων, καθώς και μια στέρνα.
Στην παλαιά μονή, γνωστή και ως «Κρυφό Σχολειό» μαθήτευαν εκεί κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας Έλληνες, ενώ αργότερα εξελίχθηκε σε μεγάλη ιερατική σχολή, που λειτούργησε και στη Νέα Μονή και όπου φοίτησε πλήθος δασκάλων, ιερέων, μοναχών, ανωτέρων κληρικών, καθώς και ηγετικών ιεραρχών της Εκκλησίας. Από αυτήν αναδείχτηκαν τέσσερις πατριάρχες Ιεροσολύμων, δύο Οικουμενικοί Πατριάρχες και πολλοί ανώτατοι εκκλησιαστικοί άνδρες (Γρηγόριος ο Ε΄, Παλαιών Πατρών Γερμανός).
Οι ελάχιστες γραπτές μαρτυρίες που έχουν διασωθεί προέρχονται από το αρχείο της μονής, που φυλάσσεται πλέον στην βιβλιοθήκη της Δημητσάνας. Η μονή διατηρούσε βιβλιοθήκη με σημαντικά χειρόγραφα του 12ου αιώνα, ορισμένα από τα οποία φυλάσσονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Αθήνας.
Η νέα μονή είναι χτισμένη 500 περίπου μέτρα βορείως της παλαιάς στην κορυφή ενός βράχου, σε υψόμετρό 550 μ., και σε ομαλότερο έδαφος από την παλαιά μονή, της οποίας αποτελεί συνέχεια, όπως αποδεικνύουν οι ιστορικές πηγές. Ως εκ τούτου, η έρευνα καταλήγει στο ότι βασικός λόγος ίδρυσης της νέας μονής οφείλεται στην δυσκολία πρόσβασης στην παλαιότερη.
Η νέα Μονή Φιλοσόφου ιδρύθηκε μετά τα μέσα του 17ου αιώνα, ενώ λειτουργούσε ήδη το 1691. Πρώτα κτίστηκε το καθολικό της (1661) κι έπειτα αρκετά κελιά, δίχως όμως να εγκαταλειφθεί η παλαιά μονή. Το τέμπλο του καθολικού είναι ξυλόγλυπτο με πλούσιο διάσκοσμο και φέρει εικόνες κρητικής τεχνοτροπίας, που αποδίδονται στο ζωγράφο Βίκτωρα (1663). Ο ναός αγιογραφήθηκε το 1693 με δαπάνη του «Μαυραηδή-πασά Φαρμάκη» από τη Στεμνίτσα, ο οποίος παρ’οτι είχε εξισλαμισθεί, προσχώρησε στον Χριστιανισμό επί Ενετοκρατίας. Απεικόνιση του χορηγού υπάρχει στη δυτική πλευρά του ναού (υπό τη μορφή τυπικού Ανατολίτη με βλοσυρό ύφος, πολυτελές ένδυμα και κομπολόι) ακριβώς δίπλα στην αγιογραφία της αγίας Ελένης.
Πιθανότητα η νέα μονή να ιδρύθηκε κατ’ αρχάς ως μετόχι της παλαιάς, χάρη στην οικονομική ευρωστία της και την αύξηση του αριθμού των μοναχών. Αργότερα όμως η παλαιά μονή σταδιακά μετεγκαταστάθηκε και με την πάροδο των χρόνων εγκαταλείφθηκε οριστικά.
Μεταξύ των ετών 1834-1836 η Μονή διαλύθηκε με απόφαση της Βαυαρικής Αντιβασιλείας, με το αιτιολογικό ότι διατηρούσε λιγότερους από έξι μοναχούς. Όλα τα περιουσιακά στοιχεία της (ιερά βιβλία,κώδικες,ιερά σκεύη,το λείψανο του Αγ.Αθανασίου Χριστιανουπόλεως κ.α.) μεταφέρθηκαν με τη φροντίδα ειδικής επιτροπής στη Δημητσάνα. Το 1838 με διάταγμα του Όθωνα, δόθηκε η άδεια για την επαναλειτουργία της και της αποδόθηκαν πάλι όλα τα περιουσιακά στοιχεία που της είχαν αφαιρεθεί. Το 1948 την ηγουμενία ανέλαβε ο πανοσιολογιότατος αρχιμανδρίτης π.Θεόκτιστος Αλεξόπουλος.Επί ηγουμενίας του πραγματοποιήθηκαν με τη βοήθεια των ακούραστων μοναχών της μονής σπουδαία και σημαντικά έργα προς όφελος της ομαλής λειτουργίας της μονής. Το 1955 χαρακτηρίστηκε διατηρητέο μνημείο και από το 1992 τελεί υπό ανακαίνιση με την επίβλεψη του Υπουργείου Πολιτισμού. Χάρη στις πιστώσεις που εντάχθηκαν στο σχέδιο περιφερειακής ανάπτυξης της περιφέρειας Πελοποννήσου, η διεύθυνση αναστήλωσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών μνημείων ανέλαβε τη πρωτοβουλία τόσο της εκπόνησης της αναγκαίας μελέτης, όσο και της υλοποίησης του έργου. Έχουν ήδη πραγματοποιηθεί εργασίες στερέωσης και αποκατάστασης του κτηρίου των κελιών στα ΝΔ του Καθολικού και διαμόρφωσης πεζοδρόμων προσπέλασης στη μονή. Πρόσφατα εγκρίθηκαν και δρομολογούνται εργασίες στερέωσης και αποκατάστασης της βόρειας πτέρυγας των κελιών και του Καθολικού.
To 2008 την ηγουμενία ανέλαβε ο αρχιμανδρίτης π. Λεόντιος Θεοδωρόπουλος με καταγωγή από το Ελληνικό.
Στη μονή ο επισκέπτης έχει πρόσβαση από δύο σημεία και μόνο από μονοπάτι. Ο κεντρικός αυτοκινητόδρομος φτάνει μέχρι το εκκλησάκι της Μεταμορφώσεως. Από εκεί ξεκινά μονοπάτι 800 μ. περίπου που οδηγεί στη μονή η οποία ξεπροβάλλει σχεδόν μετέωρη κρεμασμένη στον απότομο βράχο. Η δεύτερη διαδρομή είναι μεγαλύτερη αλλά ιδανική για πεζοπορία, ξεκινάει από τη μονή Φιλοσόφου και φτάνει στη μονή διασχίζοντας το Λούσιο μέσα από ειδικά διαμορφωμένα μονοπάτια. Η θέση της μονής απρόσιτη στον πολύ κόσμο, ήταν και είναι ιδανική για ψυχική γαλήνη και πνευματική ανάταση. Στο λυκαυγές του 21ου αιώνα η μονή αριθμεί 2 μοναχούς. Στο αρχονταρίκι της, οι φιλόξενοι μοναχοί προσφέρουν την παραδοσιακή τους φιλοξενία με καφέ και γλυκό. Από τον εξώστη η θέα είναι μαγευτική και είναι σίγουρο ότι θα μείνει αξέχαστη.
Η περιήγηση στην ευρύτερη περιοχή μαγεύει τον επισκέπτη, επιτρέποντάς του να περπατήσει στα καλντερίμια της Δημητσάνας, να επισκεφτεί τη βιβλιοθήκη και το κάστρο της. Για τον ορειβάτη η διαδρομή διαγράφεται ειδυλλιακή, περνώντας από το Ζυγοβίστι, τη Στεμνίτσα, τη Ζάτουνα, τον παραδοσιακό οικισμό του Βλόγγου με την πανοραμική θέα, το Καλάμι, τους μπαρουτόμυλους, , αγναντεύοντας την Κλινίτσα.
Μονη Προδρόμου
